Bayede News

Uphenyo luyizinqe zesele

Nakulokhu kumoswa imali nesikhathi nemali ngento eyabe isobala ukuba lonke izwe libone

ngu-Anathi Mtaka

IKhomishini ebhekela amalungelo abantu yenza umsebenzi wenkukhu ngokuphenya okusobala. Kanjalo nenhloso yayo akusiyo eyokushushisa kodwa ukuthola okwenzeka kubantu.

INingizimu Afrika idumile ngokwakha izicagogwana zamakhomishini nezithangami zokubuza ngento esuke ibukwa nguwo wonke umuntu. Enye yayo wudaba lwezibhelu zangoNtulikazi nezabikwa kakhulu. Ngokobufakazi obuvele bukhona ngezibhelu ingqalasizinda eli-180 nehlanganisa amamoli, izitolo, izigcinampahla kanye namafekthri kubalwa nezindawo zokucima ukoma ezili-161. Khona lapho abantu abangaphezu kwama-300 kubikwa ukuthi bathinteka ngezibhelu. Sonke sabe sibuka amaphoyisana namagumgedlela kanjalo nezobunhloli ziphenduka amavukana bengazi ukuthi imbobo ingakuphi. Kuze kube yinamuhla izwe kalikezwa ngobhongoza bale mibhikisho yembubhiso. Nanamuhla amaphoyisa awakaze aveze isibalo sangempela salabo abalinyazwa. Nezinhloli azikasho ukuthi kwenzeka konke nje lokhu zona zabe zimi ngaphi, kepha okukhulu kunakho konke izwe alikezwa ukuthi ngabe lokhu kungephinde yini kwenzeke.

Khona lapho sesizwa kuthiwa abeSouth African Human Rights Commission (SAHRC) sebezoba ‘nophenyo’ ngokuthi kwenzakalani. Isimanga kulokhu wukuthi kusho bona ukuthi uphenyo lolu olokubuza nje hhayi elokushushisa. Bathi uphenyo lufuna ukuzwa amanzi ngobhoko ngokwenzeka ngoNtulikazi lapho imiphakathi yezingxenye zeGauteng naKwaZulu-Natal zagasela amamoli nezinye izindawo zitapa impahla zingqongqisa okungathatheki. Uphenyo lolu luholwa nguSihlalo uMnu u-Andre Gaum. Kuthiwa ekugcineni uphenyo lolu luphenya ngenhlalo, ngezomnotho, nokwenzekayo ezweni nakupolitiki ezindaweni eziningi ezithintekayo kanye neqhaza ezalibamba ngezibhelu. Ngokwesandulelo iKhomishini ithi: “Ngenyanga uNtulikazi wezi-2021, ezweni lonke kwaqubuka izibhelu, ikakhulu eGauteng naKwaZuluNatal. Phakathi kokunye okwakushiwo ngumphakathi, kunenzisolo zokuthi izibhelu zangoNtulikazi zaqutshulwa yisinqumo seNkantolo YoMthethosisekelo samhla zingama-29 kuNhlangulana wezi-2021 lapho iNkantolo yathola owanguMengameli uJacob Zuma, enecala lokudelela, iNkantolo yabe isimgweba isikhathi esiyizinyanga ezili-15 ebhadla ejele.

Kunezinsolo zokuthi ingxenye ethile yomphakathi ayizange yaneleliseke ngesinqumo, lokhu kungeneliseki kusoleka ukuthi yikhona okwaqubula izibhelu ezabhebhetheka kuso sonke isifundazwe saseGauteng nesaKwaZulu-Natal. Kuneminye imibono ethi lezi zibhelu zazihleliwe, kwaba nokuhlela kanye nokuphehlwa kodweshu okusezingeni eliphezulu okwaholela kulezi zibhelu, nokuthi labo abasemagunyeni kwakumele ngabe babazi futhi bazilungiselela ngendlela efanele ukuze bavikele amadolobha amancane namakhulu akhahlanyezwa yilezi zibhelu.

Ngesikhathi kunezibhelu kwafa abantu, kwaba nemibhikisho eyayihambisana nokuhlaselwa kwezitolo, izinxanxathela zezitolo, amabhizinisi izikole kanye nezokuthutha. Kwezinye zalezi zikhungo kwatatshwa impahla, zacekelwa phansi ezinye zaphinde zathungelwa ngomlilo abantu babezitapela impahla yokuhweba okubalwa kuyo ukudla, imithi, izingubo zokugqoka, utshwala, impahla esebenza ngogesi, kanye nezinye izimpahla zasendlini.

Lezi zibhelu kanye nezigameko ezihambisana nazo zaba nomthelela omubi kakhulu emnothweni wezwe, obuvele ukhandlekile ngenxa yobhubhane lwe-Covid-19, okwaholela ekutheni amabhizinisi amancane, amaphakathi namakhulu alahlekelwe kakhulu imali – amanye ala mabhizinisi angeke asakwazi ukuvuka aphinde ahwebe kabusha okuzophetha ngokuba kulahleke imisebenzi eminingi. Lezi zibhelu, phakathi kokunye, zibhebhethekise ukungalingani phakathi kwemiphakathi ethile, amazinga okuntuleka kwemisebenzi, ububha, indlala kanye nokuntuleka kokudla.

Uphiko lwezamaphoyisa aseNingizimu Afrika iSAPS kanye nezinye izinhlaka ezibhekele ukuqinisa umthetho zagxekwa kakhulu ngenxa yezinsolo zokungalungeli kanye nokungabonakali, ukungabibikho ezindaweni ezazithintekile kanjalo nezinsolo zokuhluleka ukudambisa isimo nokubuyisa uzinzo ngokushesha. Kuthiwa lokhu kwenza ukuba imiphakathi eminingi igcwale imigwaqo ukuze ivikele izindawo ezihlala kuzo kanye namabhizinisi, kanti kwezinye izindawo kwaba nezinsolo zokuba zokusebenzisa amandla ngesankahlu, ukucwasana ngokobuhlanga, ukuhlaselwa, ukushiswa kwempahla nokubulawa kwabantu. Eziningi zalezi zigameko kubikwa ukuthi ziyaphenywa futhi kubhekenwe nazo ngokulandela inqubo yezobulungiswa eqondene namacala obugebengu. Lokhu sekuqubule imibuzo emayelana namandla kanye neqhaza lamaphoyisa nezinhlaka zezokuphepha lokukwazi ukuhlonza nokubhekana ngokushesha nangempumelelo nezigameko zezibhelu, okuyinto ebukela phansi ilungelo lokuvikeleka ebese iholela ekufeni kwabantu.

Okwenza kubemqoka ukuthola izimpendulo wukuthi ngaleso sikhathi uHulumeni noMengameli wezwe uRamaphosa kwaba nokuvumelana ukuthi izibhelu zabe zigovuzwe ngabathi uRamaphosa wathi ngesikhathi ethula inkulumo esizweni ngoNtulikazi uthe: “Kuyacaca manje ukuthi izigameko zangeviki eledlule ngezamabomu, zisetshenziwe futhi zahlelwa kahle zihlasela idemokhrasi yethu. Ubunjalo boMthethosisekelo wethu busengcupheni,” kusho uMengameli uRamaphosa.

Sekungumlando ukuthi kukho konke ukukhuluma kukaRamaphosa akukho okwenzeka ngaphandle kokumiswa kwaloyo owayenguNgqongqoshe uNkk uKaMapisa Nqakula. Abanye basazibuza ukuthi uNgqongqoshe Wamaphoyisa yena wasinda ngaliphi ngoba phela amagumgedlela afika uma esecelwe ngamaphoyisa, uma esethi asehlulekile. Kulokho nokho kuvele ngomlomo kaKaMapisa Nqakula ukuthi empeleni umuntu owaqala wafuna amagumgedlela (nokungejwayelekile) kwaba nguMengameli nokwathi angawacela kwase kubuzwa kuCele wamaphoyisa naye wathi nembala uhambisana noRamaphosa kulokho.

Okwenza kusolise ukuphenya kwabeSAHRC wukuthi kabanawo umlando omuhle wokwenza lokhu ezintweni ezithinta udlame. Yebo banemibiko enesilungu esikhulu kepha ayithi shu. Isibonelo eminyakeni eyedlule lolu hlaka lwathi luphenya izinto ezimbili okwagcina kungezwakalanga isiphetho. Okokuqala kwaba wukubhekana ngeziqu zamehlo phakathi kwabakuleli nabokufika. Lolu hlaka lwaphumputha nje kwangezwakala ukuthi kugcinaphi. Ngisho iziphakamiso zayo akukaze kuzwakale ukuthi ziyeluswa yini. Olunye udaba olwaba seszithebeni zabo kwaba yilolo iNjenje yabeNguni eyabe isolwa ngokugovuza nokucwasa umphakathi wamaNdiya. Nalapha lolu hlaka lwasolwa ngokuchema nokuqhamuka neziphakamiso ‘ezingathi shu.’

Izigcawu zokulalelwa zihleli eMhlanga kanti phakathi kwabantu asebenze izethulo nguKhomishana Wamaphoyisa kuleli uSitole, uSomlomo uKaMapisa Nqakula obefakaza njengoba ayeNgungqongqoshe ngezikhathi zezibhelu, uKhomishana wamaPhoyisa KwaZulu-Natal, uMkhwanazi kanye nalabo ababa yizisulu ePhoenix.

IKHASI ELIMBOZAYO

zu-za

2021-11-26T08:00:00.0000000Z

2021-11-26T08:00:00.0000000Z

https://bayedenews.pressreader.com/article/281487869618463

Igunundu Press